Vanaf uw uitleg op p. 75 bij 'dan leef je diep gelovig' is in uw commentaar op mijn gedicht geen sprake meer van logica. "Ofschoon dood en begraven, 'leef je'..." Waar in het gedicht staat ook maar één woord over dood en begraven? Volgens u gaat het gedicht over het leven na de dood. Ik ben zelden een zo verregaande Hineinterpretierung tegengekomen. Wie mijn gedicht ernstig leest, kan niet anders dan uw uitleg moedwillig noemen, opzettelijke verdraaiing om te kunnen beweren dat de agnost struikelt. Ik spreek nergens over een dode, ik spreek over een levend mens die in het uitzichtloze gat in de grond kruipt omdat hem door priesters van alle soorten godsdiensten de hemelse zaligheid wordt beloofd indien hij dat doet. Na de titel "Geloof" staat er onmiddellijk: "Het gat in de grond." Nooit van een metafoor gehoord? Nee, het moet een graf zijn, met een dode voor eigen gebruik. Als er verder staat: "tot je stikt in het gat in de grond" kan dat blijkbaar alleen maar doodgaan betekenen, dat je stikt in dat geloof is voor sommigen niet voorstelbaar. Dan liever de Hineininterpretierung, al is dat de zwaarst mogelijke fout die u tegen een eerlijk begrijpen van een tekst kunt begaan. Voor "het plebs van onder de preekstoel" (ik citeer de taal van priesters van uw jaren) zal het niet veel verschil maken. Die sukkels (nog een gebruikelijke naam) zullen wel geïmponeerd zijn door uw geleerdheid.

"Hier strandt de 'agnosticus' op de eigen etymologie."
Etymologie lijkt een beetje uw stokpaardje, maar van etymologie is in uw uitleg geen sprake. U spreekt over betekenis van woorden. Dat is een ander vak. De etymologie houdt zich bezig met woordafleiding, de vorm. De betekenis speelt daarbij geen rol. Dat het Latijnse suavis "aangenaam, lieflijk, bekoorlijk" betekent en dat het Griekse hêdys buiten "zacht, zoet" nog heel wat uiteenlopende betekenissen heeft, is in de etymologie niet van belang. (De computer is te arm aan diakritische tekens om van het woord zoet ook de Oud-Germaanse, Sanskritische en Indo-Germaanse al of niet hypothetische vormen weer te geven, u kent ze trouwens of kunt ze vinden. De afleiding en verwantschap van de vormen "zoet, sweet, süß" zijn verrukkelijk linguïstisch speurwerk.)
In de etymologische woordenboeken wordt de betekenis van verwante woorden uit vreemde taal meestal aangeduid om precies te weten over welk woord het gaat. Daar houdt het op. De etymologie zoekt naar de oudste vorm, naar de vormverwanten in de verschillende talen, en geeft de oudste betekenis aan, maar die blijft zonder verder belang.

U getroost zich een hele inspanning om de agnost toch maar in het ongelijk te stellen. Op priesterlijk grootmoedige manier voegt u er even later aan toe dat ik het geloof niet wil belachelijk maken, '- en dat siert hem als niet-wetende'.
Meneer Mesotten, deze uitspraak siert u niet, ze is onderduims, ze is smerig, en ik vrees dat ze smerig is bedoeld. Niet dat ze niet correct is, ik geef me niet uit voor een wetende, maar als u een gelovig mens bent, dan kunt u niet anders dan u in uw geloof terugtrekken, dat is binnen het niet-weten. Als u niet weet wat "geloof" is, is dat voor uw rekening. Dan moet u over mijn gedicht zwijgen. Als u eerlijk bent, dan weet u dat er niets zo buiten het "weten" valt als het geloof. U weet totaal niks, zomin als ik. Maar u insinueert heel wat anders: ik ben "de niet-wetende"; u maakt het voor de hand liggend dat u "de wetende" bent, ook al is u zo geslepen om dat niet te zeggen.
Overigens zit er een parallel in beide levenshoudingen: het zijn beide wegen om een rusteloos zoekende geest tot rust te brengen. De ene stelt "zoek niet, want je vindt niet", de andere stelt "zoek niet verder, geloof en kom tot rust".

U besluit uw betoog met een intellectueel venijnig zinnetje:
"Als je verstand zich erin heeft vastgereden, (dan) blijft enkel het geloven over: 'dan leef je diep gelovig'...". - Dat cursief toegevoegde (dan) heeft u om stilistische redenen weggelaten, uw zin lijkt zonder dan nog dwingender. -

Dat "vastgereden verstand" kan niets anders betekenen dan dat het verstand geen uitweg ziet, geen antwoord vindt. Maar uit "het verstand rijdt zich vast" (het verstand vindt geen antwoord) concluderen dat enkel het geloven overblijft, is een flagrant sofisme, ook de gevolgtrekking "ik weet (het) niet" is mogelijk, of de gevolgtrekking "mijn verstand is niet perfect" of zelfs "ik ben te dom".

U vertrekt van een impliciet axioma: "Wanneer je je iets afvraagt, zijn er slechts twee mogelijkheden: of je vindt met je verstand (telkens) een antwoord, of er rest je niets anders dan diep (christelijk) geloof". Dat zijn van die "redeneringen" in de trant van: "als iets niet wit is, is het zwart;" of: "als de zon niet schijnt, zit ze achter de wolken." Zulke redenering staat bekend als de wet van de uitgesloten derde, tertium non datur. Het is niet eens een subtiel sofisme.

Tot slot voegt u er nog een flinke verdraaiing aan toe. Het gedicht eindigt met "Dan leef je diep gelovig / en denkt niet meer". Bij u wordt dat: "'dan leef je diep gelovig', waarin 'diep' mee verwijst naar het diepe verstandelijke graven in het hiernamaalsgeheim.' Of: de logica van het denken als je niet meer denkt.

Wel vaker heb ik dergelijke onredelijkheid van priesters ondervonden. Maar mijn ongeloof hebben ze niet beïnvloed, ik bedoel: de houding van mensen tegenover elkaar of tegenover mij heeft me niet tot ongeloof gebracht. Wel het groeiende inzicht in het volstrekte gebrek aan historiciteit van de evangelies en de Jezus-figuur, met daarbij de contradicties binnen het christelijke geloof.

Nog een detail. Ik kon mezelf even goed atheïst als agnost noemen. Alleen vind ik de Nederlandse vorm "godloochenaar" te cru en te dom. Je kunt niet loochenen wat niet bestaat.

Ik bewonder het werk dat u hebt besteed aan dit boek. De inhoud is voor mij op vele plaatsen niet bijzonder interessant. Uitweidingen over het vagevuur en dergelijke zijn het wel. Het boek heeft een massa literatuur als achtergrond en de bespreking van de gedichten is langdurig en volgehouden werk geweest dat met toewijding en met vreugde, denk ik, werd uitgevoerd. Het resultaat is een verzorgd uitziend boek. Mij trof het geringe aantal zetfouten. Ik weet hoeveel zorg het vraagt om die te vermijden. In een citaat van Alice Nahon staat "kiemgracht". Eigenaardig. De ongelukkigste zetfout staat op pagina 122. Volgens de theorieën van Freud ontstaan zetfouten niet zo maar, iets in ons zet ons ertoe aan. Op pagina 123, in een gedicht van Elisabeth Eybers, komt het woord "nooi" voor, Zuid-Afrikaans voor "meisje". Op de vorige bladzijde, bij de verklaring van enkele woorden uit het gedicht, staat dat woord echter vermeld als "nooit". Dergelijke fouten zijn misschien geen nachtmerrie, maar toch een kwade droom voor een auteur. Het erge, vind ik, is dat ikzelf niemand kan garanderen dat in mijn teksten geen zetfouten staan.

U had me de toelating gevraagd om het gedicht "Geloof" in uw bloemlezing op te nemen. Dat u het van een dergelijke commentaar wou voorzien, had u me niet gezegd. U had er, meen ik, beter aan gedaan mij de commentaar toe te sturen, dan hadden we daarover eens kunnen praten, het stond u dan nog vrij om te publiceren wat u wou. Nu is het boek gedrukt en moet u met de ontsiering leven.

Hoogachtend,
Fa Claes